Codex Vindobonensis Hist. gr. 73, ff. 192v-193r

Το 2014 οι κλασικοί φιλόλογοι Gunther Martin (Ζυρίχη, Ελβετία) και Jana Grusková (Masaryk, Τσεχία) δημοσίευσαν τα σπαράγματα ενός αρχαίου κειμένου το οποίο αποτελούσε το αρχικό περιεχόμενο ενός χειρογράφου μερικές σελίδες του οποίου είχαν επαναχρησιμοποιηθεί ως παλίμψηστο σε μια συλλογή εκκλησιαστικών κειμένων του δέκατου και δέκατου τρίτου αιώνα.  Το χειρόγραφο βρίσκεται σήμερα στις συλλογές της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αυστρίας. Το αποσπάσματα αυτά που αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα του τρίτου αιώνα μ.Χ.  φαίνεται να ανήκουν στην ιστορική διατριβή του Αθηναίου Ερέννιου Δέξιππου (περ. 210-70) με τον τίτλο Σκυθικά.  Από το έργο αυτό, το οποίο περιέγραφε τις εισβολές  βαρβαρικών φύλων από τα βόρεια και βορειοανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας, πιθανώς κατά την περίοδο 238-271 μ.Χ., σώζονται σήμερα μόλις ελάχιστα αποσπάσματα. Σε τρία από τα συνολικά οκτώ φύλλα του αρχικού χειρογράφου αναφέρονται αγνωστά ιστορικά γεγονότα από τις επιθέσεις των Γότθων εισβολέων εναντίον των πόλεων της Βαλκανικής (Φιλιππούπολη, Θεσσαλονίκη) και τη προσπάθεια του ντόπιου πληθυσμού και του ρωμαϊκού στρατού να τις αποκρούσουν. Τα γεγονότα αυτά τοποθετούνται με αρκετή ασφάλεια  γύρω στο 250 και 253/4 ή 262 μ.Χ, στα χρόνια των αυτοκρατόρων Δεκίου, Βαλεριανού και Γαλλιηνού. Στην διήγηση αυτή γίνεται δύο φορές λόγος για την προετοιμασία των ελληνικών πόλεων της νότιας Ελλάδας για την απόκρουση της διαφαινόμενης καθόδου των Γότθων νοτίως του στενού των Θερμοπυλών.

Η κριση του τριτου αιωνα

Η χρονική περίοδος, η οποία ορίζεται από τον θάνατο του Κόμμοδου το 192 έως την ανάρρηση του Διοκλητιανού το 284, είναι περισσότερο γνωστή ως «η κρίση του τρίτου αιώνα». Ποτέ προηγουμένως η ρωμαϊκή αυτοκρατορία δεν είχε γνωρίσει μια τόσο ραγδαία εναλλαγή αυτοκρατόρων και συνεχή πολεμικά μέτωπα, τόσο στο εσωτερικό όσο και στα σύνορά της, καθώς και την απόσχιση σημαντικών εδαφών της: γερμανικές επιδρομές από τον Βορρά, συνεχείς πόλεμοι με την Σασανιδική Περσία στην Ανατολή, μεγάλης κλίμακας εσωτερική αστάθεια και συνεχείς δολοφονίες αυτοκρατόρων και επίδοξων σφετεριστών, κατάρρευση του νομίσματος, φυσικές καταστροφές, επιδημίες πανούκλας κ.ά. Σε διάστημα μόλις πενήντα ετών (235-285) εναλλάσσονται στον θρόνο 35 αυτοκράτορες, περισσότεροι από τους οποίους δολοφονούνται είτε από τον στρατό, είτε από το περιβάλλον τους. Το 251 ο Δέκιος γίνεται ο πρώτος αυτοκράτορας στην ιστορία της Ρώμης που χάνει τη ζωή του στο πεδίο της μάχης εναντίον εχθρικού στρατού, ενώ και ο Βαλεριανός πιάνεται αιχμάλωτος του Πέρση βασιλιά Σαπώρ Α΄το 260. Η αίσθηση ραγδαίων αλλαγών προς το χειρότερο υπήρξε διάχυτη στις σύγχρονες πηγές. Αναφέρουν ελλείψεις σε βασικά αγαθά, ραγδαία αύξηση των τιμών, μείωση του πληθυσμού και οικονομικό μαρασμό καθώς και γενικευμένη ηθική κατάπτωση. Μιλούν επίσης για έναν νέο τύπο απολυταρχικού και συνήθως άξεστου στρατιωτικού αυτοκράτορα ταπεινής (ενν. μη συγκλητικής) καταγωγής που βασιζόταν αποκλειστικά στον αυτοκρατορικό επαγγελματικό στρατό. Η βασική ιδέα ότι τα συσσωρευμένα δεινά υπήρξαν αποτέλεσμα θεϊκής οργής για τα ηθικά και θρησκευτικά παραπτώματα των συγχρόνων υπήρξε κοινή μεταξύ χριστιανών και ειδωλολατρών προκαλώντας έξαρση χιλιαστικών δοξασιών. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να ερμηνευτεί το διάταγμα του αυτοκράτορα Δεκίου (249) για την υποχρεωτική τέλεση θυσίας προς τους θεούς από όλους τους υπηκόους της αυτοκρατορίας, το οποίο και οδήγησε στον πρώτο συστηματικό διωγμό των χριστιανών από το ρωμαϊκό κράτος. Υπάρχουν ωστόσο κάποιες διαφωνίες ως προς την καταλληλότητα της χρήσεως των όρων «κρίση», «κατάρρευση» «επιβίωση», «μετασχηματισμός» ή «προσαρμογή» για να περιγραφούν οι αλλαγές που παρατηρούνται την περίοδο αυτή και που θα συμβάλλουν ώστε η αυτοκρατορία τελικά να επιβιώσει. Οι ιστορικοί φαίνεται γενικά να συμφωνούν ότι η περίοδος 240-80 το ρωμαϊκό κράτος βρισκόταν σε μια γενικευμένη πολιτική, νομισματική και στρατιωτική αναταραχή. Διαφωνίες παρατηρούνται αναφορικά με τις αιτίες, τη γεωγραφική έκταση και τη περίοδο ωρίμανσης μιας σειράς αλλαγών σε ζητήματα οικονομικής ζωής (νόμισμα, φορολογία, αγροτική οικονομία), διοικητικών δομών (αναδιοργάνωση του στρατού, νέα συγκλητική αριστοκρατία) και ιστορίας των ιδεών (εκπαιδευτικό σύστημα, αστικός πολιτισμός, κλασική παράδοση, θρησκευτικός ανταγωνισμός). Δεν υπάρχει ωστόσο αμφιβολία ότι ο ρόλος του στρατού και των παραμεθόριων επαρχιών αυξήθηκε εις βάρος της συγκλητικής αριστοκρατίας και της πόλης της Ρώμης. Η γραφειοκρατία επεκτάθηκε και οι φορολογικές και άλλες υποχρεώσεις που επέβαλλε το κράτος στις πόλεις και την ύπαιθρο πολλαπλασιάστηκαν. Οι κοπές νομισμάτων από τις πόλεις διακόπτονται οριστικά, ενώ μειώνεται δραματικά η ανέγερση δημόσιων μνημείων, τιμητικών αγαλμάτων και λίθινων επιγραφών.

Το ιστορικό πλαίσιο

Ο Δέξιππος χρησιμοποιεί -κατά απομίμηση του Ηροδότου- τον αναχρονιστικό γενικό όρο Σκύθες για να περιγράψει τις διαφορετικές ομάδες γερμανικών φύλων (Γότθοι, Βορανοί, Ουρουγούνδοι, Κάρποι) προερχόμενα από την περιοχή της Ουκράνιας τα οποία εισβάλλουν την εποχή αυτή στα Βαλκάνια. Σύμφωνα με τα σωζόμενα σπαράγματα των Σκυθικών και τις επίσης αποσπασματικές πληροφορίες μεταγενέστερων κυρίως συγγραφέων (Ζώσιμος, Ζοναράς, Γεώργιος Σύγκελλος), δύο διαφορετικές ομάδες Σκύθων (= Γότθων) διασχίζουν το σύνορο του Δούναβη και εισβάλλουν στην ρωμαϊκή επαρχία της Κάτω Μοισίας (σημ. Βουλγαρία) το έτος 249/50. Πολιουρκούν αρχικά την πόλη Μαρκιανούπολη (σημ. Devnya), η οποία τελικά αντιστέκεται. Ο Δέκιος σπεύδει στην περιοχή αλλά ηττάται κοντά στην πόλη Βέροια/Augusta Traiana (σημ. Stara Zagora). Στη συνέχεια οι Γότθοι κατευθύνονται νότια και πολιορκούν την Φιλιππούπολη (σημ. Plovdiv), την οποία και κατακτούν χάρη και στη βοήθεια των κατοίκων της ή του τοπικού κυβερνήτη. Ο Δέκιος, ο οποίος δεν καταφέρνει να αποτρέψει την πτώση της Φιλιππούπολης, ηττάται για δεύτερη φορά στο βαλτώδες έδαφος της Αβρίτου (σημ. Razgrad) και χάνει τη ζωή του (251). Η πτώση της Φιλιππούπολης θα σημάνει συναγερμό στη νότια Βαλκανική. Σύμφωνα με το νέο αποσπάσμα των Σκυθικών, οι Έλληνες με επικεφαλής τον Αθηναίο στρατηγό Πτολεμαίο αποφασίζουν να τοποθετήσουν φρουρές στα στενά  περάσματα μεταξύ Μακεδονίας και Θεσσαλίας, ενώ οι Αθηναίοι και οι Βοιωτοί συγκεντρώνονται στο στενό των Θερμοπυλών με σκοπό να αποκρούσουν την προέλαση των Γότθων. Το κείμενο στη συνέχεια διακόπτεται. Το τρίτο απόσπασμα αναφέρεται στα πρώτα χρόνια συμβασιλείας Βαλεριανού και Γαλλιηνού (253/4) ή κατά μία άλλη άποψη γύρω στο 262. Εμφανίζει τους Γότθους να έχουν εισβάλλει στη Μακεδονία και να πολιορκούν την πόλη της Θεσσαλονίκης. Εγκαταλείπουν όμως την προσπάθειά τους λόγω της ισχυρής οχύρωσης και της αντίστασης των υπερασπιστών της και αποφασίζουν να κινηθούν προς την νότια Ελλάδα και την Αθήνα με κύριο σκοπό να λαφυραγωγήσουν τα πλούσια ιερά και τον υπόλοιπο πλούτο της περιοχής. Η συνέχεια του νέου αποσπάσματος δίνεται παρακάτω στο πρωτότυπο αρχαίο κείμενο με νεοελληνική απόδοση και σχόλια.

 

 

ἐπεὶ δὲ ἐς τοὺς Ἕλληνας ἐξηγγέλθη ἡ ἔφοδος τῶν Σκυθῶν συνήεσαν ἐς Πύλας, καὶ κατὰ ταὐτοθι στενὰ τῶν παρόδων ἐξείργειν αὐτοὺς ὥρμηντο. ἔφερον δὲ οἱ μὲν δοράτια, οἱ δὲ πελέκεις, οἱ δὲ ξύλα κατακεχαλκωμένα καὶ σεσιδηρωμένα ἄκρα, καὶ ὅπως ἑκάστῳ ὁπλίσασθαι δυνατὰ ἦν. καὶ ἐπειδὴ ἠθροίσθησαν τό τε διατείχισμα ἐξετείχισαν καὶ τῇ φυλακῇ προσεῖχον σπουδῇ. ἐδόκει δὲ τὸ χωρίον καὶ ἄλλως ἀσφαλέστατον εἶναι, οἷα δὴ τῆς ὁδοῦ διὰ δυσχωρίαν στενῆς οὔσης καὶ  πόρου, ἣ φέρει ἐπὶ τὴν εἴσω Πυλῶν Ἑλλάδα· παρατείνουσα γὰρ ἐπὶ μήκιστον ἡ ἐπ᾽ Εὐβοιας θάλασσα τά τε  γχοῦ τῶν ὀρῶν <δάπεδα> δυσεμβολώτατα διὰ πηλὸν ἐργάζεται, καὶ ἐπιλαμβάνουσα <ἐπὶ> τούτοις ἡ Οἴτη τὸ ὄρος ********α πεζῇ τε καὶ ἱππικῇ διὰ τῆς ἐγγύτητος τῶν πετρῶν ἀπορώτατον ἐργάζεται τὸ χωρίον.

 

Ἐς Πύλας

Όταν οι Έλληνες πληροφορήθηκαν ότι οι Σκύθες κατευθύνονται προς την περιοχή τους συγκεντρώθηκαν στις Πύλες (=Θερμοπύλες) και στάθηκαν εκεί για να τους  αποκόψουν από  τα στενά των παρόδων. Άλλοι κρατούσαν δόρατα, άλλοι πέλεκεις και άλλοι επιχαλκωμένα ξύλα και σιδερένιες αιχμές, και όπως μπορούσε ο καθένας να οπλιστεί. Και αφού συγκεντρώθηκαν εκεί έκτισαν το ενδιάμεσο τείχος και φύλασσαν την περιοχή με ιδιαίτερη σπουδή. Η περιοχή φαινόταν ότι ήταν εξαιρετικά ασφαλής, μιας και η οδός που οδηγούσε στην (νότια) Ελλάδα μέσω των Πυλών ήταν ιδιαίτερα στενή και δύσβατη, διότι η θάλασσα που περιβάλλει την Εύβοια, η οποία εκτείνεται επι μακρόν μέχρι τα επίπεδα σημεία κοντά στα βουνά και κάνει εξαιρετικά δύσβατη την πρόσβαση λόγω της λάσπης και συμβάλλει σε αυτό και το όρος Οίτη […] το οποίο κάνει την περιοχή εξαιρετικά δύσβατη και για το ιππικό και για ένα σώμα πεζικού λόγω της εγγύτητας των βράχων.

στρατηγοὶ δὲ τοῦ παντὸς πολέμου αἱρετοὶ ἀπεφάνθησαν ὑπὸ τῶν Ἑλλήνων· Μαριανός τε ὃς δὴ προαιρεθεὶς ἦν ἄρχειν τῆς Ἑλλάδος ἐκ βασιλέως τῆς ἐντὸς Πυλῶν, καὶ ἐπὶ τῷδε Φιλόστρατος τε Ἀθηναῖος ἀνὴρ λόγους καὶ γνώμην κρατίστος, καὶ Δέξιππος ὃς δὴ πέμπτον εἶχε τῆν ἐν Βοιωτοῖς ἀρχήν. ἐδόκει τὸ συμφορώτατον εἶναι καὶ θαρσύναι αὐτοὺς λόγῳ καὶ ἐς ἀνάμνησιν τῆς τῶν προγόνων ἀρετῆς ἀγαγεῖν ὡς ἂν προθυμότερον τοῦ παντὸς πολέμου ἅπτοιντο καὶ μὴ ἀπαγορεύοιεν πρὸς τὴν φυλακὴν <τήν τε ἀθροωτάτην>, ἤν τε καὶ χρόνιος τοῖς ἐναντίοις ἡ πείρασις τοῦ τειχίσματος γίγνηται.

 

Οι στρατηγοί των Ελλήνων

Στρατηγοί ολόκληρου του πολέμου εκλέχτηκαν με απόφαση των Ελλήνων ο Μαριανός, ο οποίος είχε ήδη επιλεγεί από τον βασιλέα ως κυβερνήτης της εντός των Πυλών Ελλάδας και μαζί με αυτόν ο Φιλόστρατος ο Αθηναίος, άνδρας ικανότατος στους λόγους και τη γνώμη και ο Δέξιππος, οποίος ήταν ήδη για πέμπτη φορά Βοιωτάρχης. Φάνηκε ως το πιο συμφέρον ακόμα να τους εμψυχώσει  με έναν λόγο και να τους υπενθυμίσει την αρετή των προγόνων τους ώστε να εμπλέκονταν σε ολόκληρο τον πόλεμο με περισσότερη προθυμία και είτε να μην εγκατέλειπαν τη φύλαξη (του περάσματος) σε περίπτωση που οι αντίπαλοι επιτεθούν εναντίον του τείχους ξαφνικά, είτε μετά από αρκετό διάστημα.

Και τα τρία ανόματα που αναφέρονται στο νέο απόσπασμα ως στρατηγοί των αμυνόμενων Ελλήνων φαίνεται να ταυτίζονται με ήδη γνωστά πρόσωπα από άλλες πηγές. Ο κυβερνήτης της επαρχίας της Ελλάδος Μαριανός αναφέρεται ως dux να αντιμετωπίζει, όπως εδώ, τους Γότθους μετά την πολιορκία της Θεσσαλονίκης, στην Historia Augusta (Gallieni 5.6 κ.εξ.). Ο Δέξιππος δεν ταυτίζεται με τον ιστορικό και συγγραφέα των Σκυθικών, αλλά πιθανότατα με τον Γνάιο Κούρτιο Δέξιππο, αρχιερέα δια βίου της αυτοκρατορικής λατρείας, βοιωτάρχη για τρίτη φορά και λογιστή της πόλης, ο οποίος αναφέρεται σε επιγραφή από την Χαιρώνεια (IG VII 3426). Η επιγραφή ανήκει σε τιμητικό άγαλμα το οποίο αναθέτει ο Δέξιππος για τη μητέρα του. Το κείμενο είναι σημαντικό διότι επιπλέον αναφέρεται σε διάφορες λατρείες και κοινά της Βοιωτίας που επιβιώνουν μέχρι την περίοδο αυτή, μεταξύ των οποίων και το διάσημο μαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά. Το ιερατικό αξίωμα προς τιμήν της Ομόνοιας των Ελλήνων (η λατρεία αυτή σχετίζεται με τις πανελλήνιες θρησκευτικές εκδηλώσεις σε ανάμνηση της νίκης των Ελλήνων στις Πλαταιές κατά των Περσών το 479 π.Χ. και οι οποίες παραδοσιακά τελούνταν κάθε χρόνο στον χώρο της μάχης) σε σχέση με το μαντείο του Τροφωνίου, μαρτυρείται εδώ για πρώτη φορά. 

ἀγαθῆι τύχηι
Φλαβίαν Λανείκαν τὴν ἀρχιέρειαν
διὰ βίου τοῦ τε κοινοῦ Βοιωτῶν τῆς
Ἰτωνίας Ἀθηνᾶς καὶ τοῦ κοινοῦ Φω-
κέων ἔθνους καὶ τῆς Ὁμονοίας τῶν
Ἑλλήνων παρὰ τῷ Τροφωνίῳ, τὴν
ἁγνοτάτην ἱεραφόρον τῆς ἁγίας Εἴσι-
δος, ἱέρειαν διὰ βίου τῆς ἀπὸ Σειριάδος
Εἴσιδος ὁ βοιωτάρχης τὸ γʹ καὶ ἀρχιερεὺς
διὰ βίου τῶν Σεβαστῶν καὶ τῆς λαμπροτ(άτης)
Χαιρωνέων πόλεως λογιστὴς Γν(αῖος) Κούρ(τιος) Δέξιππος
τὴν γλυκυτάτην μητέρα μνήμης ἀρίστης εἵνεκα ἐκ τῆς κατὰ τὰς διαθήκας ἐντολῆς· ❦ ψ(ηφίσματι) β(ουλῆς) δ(ήμου)

Ο τρίτος στρατηγός, Φιλόστρατος ο Αθηναίος του χειρογράφου, ο οποίος περιγράφεται και ως ἀνὴρ λόγους καὶ γνώμην κρατίστος θα μπορούσε να ταυτιστεί είτε με τον Αθηναίο ιστορικό Φιλόστρατο, του οποίου το συγγραφικό έργο ελάχιστα γνωρίζουμε, είτε τον Λ. Φλάβιο Φιλόστρατο, δημότη Στειριέως, επώνυμο άρχοντα του 255/6 και μέλος πολιτικά εξέχουσας αθηναϊκής οικογένειας στην οποία ανήκε και ο ομώνυμος Λ. Φλάβιος Φιλόστρατος, συγγραφέας των έργων Βίοι Σοφιστών, Βίος Απολλωνίου του Τυανέως και Εικόνες.

ὦ Ἕλληνες, ἥ τε πρόφασις τῆς σωτηρίας ἡμῶν καθ’ ἣν ἠθροίσθητε καὶ τὸ χωρίον ἐν ᾧ παρατάσσεσθε, ἱκανώτατα ἄμφω μνήμην  ἀρετῆς παρασκευασαι· οὐδὲ γὰρ οἱ πρόγονοι ὑμῶν ἐν τῷδε μαχόμενοι ἔσφηλάν ποτε τῆς ἐλευθερίας τὴν Ἑλλάδα· ἔν τε γὰρ τοῖς Μηδικοῖς ἄριστα ἠγωνίσαντο καὶ ἐν πολέμῳ τῷ Λαμϊακῷ κληθέντι καὶ αὖ ὅτε Ἀντίοχον τὸν ἐξ Ἀσίας δυνάστην ἐτρέψαντο ῾Ρωμαίοις ἄρχουσιν ἤδη συνιστάμενοι· ὥς που συνκληρωθὲν Ἕλλησι κατὰ τὸ δαιμόνιον τοῖς κατὰ τῶν βαρβάρων  ἀγῶσιν ἐν τῷδε τῷ χώρῳ ἐνευτυχήται, ὑμῖν δὲ οἰκεῖαι τῶν πολέμων ὑποθέσεις πάλαι ἐξήκουσιν.  ἀλλὰ θαρρεῖν ἐστι τῇ τε ὑμετέρᾳ αὑτῶν παρασκευῇ καὶ τοῦ χωρίου τῇ ἰσχύϊ, καθ᾽ ἣν κἂν ταῖς προτέραις ἐφόδοις φοβεροὶ τοῖς πολεμίοις ἐφάνητε,  ἀφ᾽ ὧν καὶ τὰ μέλλοντά μοι οὐκ ανέλπιστα εὖ γιγνώσκοντι, ὡς εἰς ἄμεινον α* * * *

 

Ο λόγος του Ρωμαίου στρατηγού προς τους Έλληνες

Έλληνες, τόσο ο λόγος της δική σας σωτηρίας για την οποία συγκεντρωθήκατε εδώ όσο και ο τόπος στον οποίο παρατάσσεσθε είναι και τα δύο εξαιρετικά για να σας θυμίσουν σπουδαίες πράξεις. Διότι ποτέ οι δικοί σας πρόγονοι στον τόπο αυτό αγωνιζόμενοι δεν απέτυχαν να υπερασπιστούν την ελευθερία της Ελλάδας. Διότι και στα Μηδικά άριστα πολέμησαν και στον λεγόμενο Λαμιακό πόλεμο και πάλι όταν έδιωξαν τον Αντίοχο, τον δυνάστη από την Ασία, όντας σε συνεργασία με τους Ρωμαίους οι οποίοι ήδη ήταν επικεφαλής. Και είναι σαν από καλή τύχη να έχει πέσει ο κλήρος στους Έλληνες, σύμφωνα με κάποια θεϊκή δύναμη, να αγωνίζονται κατά των βαρβάρων σε αυτόν εδώ τον χώρο, αφού τις οικίες σας πολεμικές υποθέσεις έχετε εκπληρώσει στο παρελθόν. Αλλά μπορείτε να αντλήσετε θάρρος και από την ετοιμότητά σας και την ισχύ της θέσης, σύμφωνα με την οποία φανήκατε να προκαλείτε φόβο στους αντιπάλους σας σε προηγούμενες εφόδους, και σύμφωνα με τα παραπάνω μου φαίνεται πως τα μελλούμενα δεν είναι ανέλπιστα, ξέροντας καλά ότι, ώστε καλύτερα…

Ο λόγος του Μαριανού επιχειρεί να εμψυχώσει τους Έλληνες επικαλούμενος ιστορικές μάχες των Ελλήνων στο στενό των Θερμοπυλών, ξεκινώντας ασφαλώς από τη διάσημη μάχη του 480 π.Χ. κατά τη διάρκεια της δεύτερης περσικής εισβολής στην Ελλάδα. Οι σπουδαίες νίκες των Ελλήνων και οι πεσόντες των Μηδικών τιμούνταν στις διάφορες ελληνικές πόλεις αλλά και από κοινού από τους Έλληνες στις Πλαταιές (τα λεγόμενα Ελευθέρια) και αλλού, μέχρι και την εποχή αυτή. Για παράδειγμα, στην Σπάρτη μέχρι και τους αυτοκρατορικούς χρόνους γιορτάζονταν τα Λεωνίδεια προς τιμήν του σπαρτιάτη στατηγού και τελευταίου υπερασπιστή των Θερμοπυλών. Aπό τα Μέγαρα προέρχεται η τελευταία επιγραφική μαρτυρία σε δημόσιο ηρώο προς τιμήν των νεκρών των Μηδικών και χρονολογείται τον τέταρτο αιώνα μ.Χ. (SEG 31, 384). Ήδη από τον Αύγουστο και έπειτα η Ρώμη ενσωματώσει τα Μηδικά στην επίσημη ιδεολογία της. Λειτουργούσαν ως το αξεπέραστο σύμβολο της νίκης της Δύσης κατά των εισβολέων από την Ανατολή συνδέοντας την ανάμνησή τους με τις αλεπάλληλες εκστρατίες της Ρώμης κατά των Πάρθων. Η αναφορά στον Λαμιακό Πόλεμο (323-322 π.Χ.) παραπέμπει στην εφήμερη επιτυχία των συνασπισμένων Ελλήνων κατά των Μακεδόνων στις Θερμοπύλες αμέσως μετά τον θάνατο του Μ. Αλέξανδρου, ενώ η τρίτη ιστορική νίκη στις Θερμοπύλες αφορούσε την απόκρουση του Σελευκίδη βασιλιά Αντιόχου Γ’ του Μεγάλου από συνασπισμό Ρωμαίων και Ελλήνων με επικεφαλής τον Ρωμαίο στρατηγό Manius Acilius Glabrio το 191 π.Χ. Εγγυητής της ελευθερίας των Ελλήνων σε εκείνον τον πόλεμο παρουσιαζόταν, όπως και τώρα, η Ρώμη. Ο Δέξιππος επίσης βάζει τον Μαριανό να λέει ότι μοιαζει σαν κάποια θεϊκή δύναμη να ορίζει οι Έλληνες να υπερασπίζονται την ελευθερία τους κατά των βαρβάρων εισβολέων της Ελλάδας στη θέση αυτή. Καθώς το κείμενο διακόπτεται δεν γνωρίζουμε το αποτέλεσμα της επικείμενης σύγκρουσης. Είναι ωστόσο βέβαιο ότι το επόμενο διάστημα οι αυτοκράτορες Βαλεριανός και Γαλληινός θα φροντίσουν για την ενίσχυση των οχυρώσεων της Αθήνας, της Ελευσίνας, του Ισθμού και άλλων πόλεων της νότιας Ελλάδας πριν την καταστροφική επιδρομή των Ερούλων το 276/8 (βλ. επόμ. κεφ.). O Γαλλιηνός θα γίνει ο τελευταίος ρωμαίος αυτοκράτορας που θα επισκεφτεί επίσημα την πόλη το 264. Θα εκλεγεί επώνυμος άρχοντας, θα του παραχωρηθεί η αθηναϊκή πολιτεία και θα μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια, κατά μίμηση των Αυγούστου και Αδριανού. 

Ο λόγος του Δέξιππου προς τους Αθηναίους

Εν μέσω μεγάλων εσωτερικών και εξωτερικών προβλημάτων για την αυτοκρατορία, η απειλή των βαρβαρικών επιδρομών θα επιστρέψει για τις πόλεις της παλαιάς Ελλάδας το 268/9. Επιδρομείς από την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας απειλούν τα Βαλκάνια, ενώ δια θαλάσσης επιτίθενται στις πόλεις της Μικράς Ασίας και του ελληνικού χώρου.  Ένα τμήμα τους αποσπάται και περιπλέει τη Θεσσαλία και τη νότια Ελλάδα. Προκαλεί σοβαρές καταστροφές στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις (Κόρινθος, Άργος, Σπάρτη) και αρχαία ιερά. Η Αρχαία Αγορά της Αθήνας και άλλα σημεία της πόλης καταστρέφονται ολοκληρωτικά. Οι Αθηναίοι καταφεύγουν στα γύρω υψώματα και νησιά και οργανώνουν βιαστικά ένα σώμα 2,000 ανδρών υπό την ηγεσία του ιστορικού και συγγραφέα των Σκυθικών Ερέννιου Δέξιππου. Το μοναδικό απόσπασμα των Σκυθικών που σώζεται και αναφέρεται στα γεγονότα αυτά είναι ο λόγος του Δέξιππου προς τους Αθηναίους λίγο πριν την επίθεση τους. Ως ορμητήριο των ανδρών του Δέξιππου φαίνεται πως ήταν ο λόφος του Αιγάλεω, καθώς ήλεγχε την κύρια έξοδο της πόλης προς βορρά και ευνοούσε τον αιφνιδιασμό του αντιπάλου με ενέδρα. Πρόσφερε επίσης εξαιρετική οπτική επαφή προς τη θάλασσα απ᾽ όπου αναμένετο να καταφτάσει ο ρωμαϊκός στόλος. Όταν εκείνος θα καταφθάσει με επικεφαλής τον Αθηναίο Κλεόδημο θα νικήσει και θα απωθήσει περαιτέρω το σκυθικό φύλο των Ερούλων (Ζοναράς 3.151, 269 μ.Χ). Ο στρατός θα διασκορπίσει τα υπολείμματά τους καθώς εκείνοι θα αποσύρονται βόρεια. Ακολουθούν χαρακτηριστικά απόσπασμα του λόγου του Δέξιππου λίγο πριν την αποφασιστική μάχη.  

Πυνθάνομαι δὲ καὶ τὴν βασιλέως δύναμιν τὴν ναυτικὴν οὐχ ἑκὰς εἶναι ἀρήξουσαν ἡμῖν, ᾗ συνταχθέντας συνεισβαλεῖν κράτιστα. Καὶ ἐπὶ τῷδε ἡγοῦμαι ὡς καὶ τοὺς Ἕλληνας ἐς τὸ αὐτὸ τοῦτο πρόθυμον ἐπάξομεν. Αὐτὸς δὲ δὴ ὢν οὐκ ἔξω κινδύνου οὐδὲ εὐτυχέστερον πράττων ἐπὶ ταῦτα ἴεμαι, ἀρετῆς ἐπιθυμῶν καὶ διακινδυνεύων, τὰ τιμιώτατα δὲ θέλων περιποιήσασθαι καὶ ἐς ἐμαυτὸν μὴ καταλῦσαι τῆς πόλεως τὴν ἀξίωσιν. Καὶ παραινῶ ὧδε γινώσκειν. Ἔπεισι μὲνἡ τελευτὴ πάντας ἀνθρώπους καταλῦσαι τὸν βίον, ἐν τοῖς περὶ τῆς πατρίδος ἀγῶσιν ἆθλον κάλλιστον καὶ δόξαν ἀΐδιον φέρων. Εἰ δέ τινα καὶ ἐπὶ τοῖς εἰρημένοις τὸ τῆς πόλεως πταῖσμα ἐκπλήσσει, καὶ δι' αὐτὸ ἄθυμός ἐστιν, ἴστω τάς τε πλείστας τῶν πόλεων ἐξ ἐνέδρας ὑπὸ τῶν πολεμίων ᾑρημένας

 

Μαθαίνω ότι ο στόλος του αυτοκράτορα πλησιάζει για να μας βοηθήσει. Ενωμένοι με αυτόν θα πολεμήσουμε γενναιόψυχα. Και, επί προσθέτως, πιστεύω ότι θα ανυψώσουμε και τους υπόλοιπους Έλληνες στο ίδιο επίπεδο ανδρείας. Εγώ ο ίδιος αντιμετωπίζω πρόθυμα τον ίδιο κίνδυνο και την ίδια δυστυχία, ποθώντας να κάνω πράξεις μεγαλόψυχες και φοβούμενος στην σκέψη ότι θα κηλιδωθεί στο πρόσωπο μου η τιμή της πόλης. Σας λέω ότι είναι ανάγκη να συνειδητοποιήσετε αυτό: ότι ο θάνατος έρχεται για όλους τους ανθρώπους, το να θυσιάσει όμως κάποιος την ζωή του υπερασπιζόμενος την χώρα του αποτελεί το πιο άξιο από όλα τα έπαθλα, το οποίο φέρνει μαζί του την αιώνια δόξα. Αν κάποιος, ακόμη και μετά από όλα όσα ειπώθηκαν, έχει αποθαρρυνθεί από την πτώση της πόλης και για αυτό έχει αποκαρδιωθεί, ας συνειδητοποιήσει ότι πολλές πόλεις έχουν καταληφθεί από ένα τέχνασμα των εχθρών της.

Συστήσεσθαι δὲ ἡμῖν καὶ ἐκ τῆς τύχης τὸ εἰκὸς ἄγει· ἥ τε γὰρ ὑπόθεσις δικαιοτάτη, καθ' ἣν ἀμυνούμεθα τοὺς προαδικήσαντας, καὶ τὸ δαιμόνιον ταύτῃ ὡς ἐπὶ πολὺ βραβεύει τὰ ἀνθρώπεια, προθυμότατον ὂν συμφορὰς ἐλαττῶσαι καὶ ἐς τὰ ἀμείνω συνάρασθαι. Καλὸν δὴ γνωρίσαι τὸ πάτριον ἡμῶν σχῆμα, καὶ αὐτοὺς τοῖς Ἕλλησιν ἀρετῆς καὶ ἐλευθερίας γενέσθαι παράδειγμα, καὶ παρά τε τοῖς οὖσι καὶ τοῖς ἐπιγιγνομένοις εὐκλείας ἀειμνήστου μετασχεῖν, ἔργῳ δεικνύντας, ὡς καὶ ἐν ταῖς συμφοραῖς τὸ φρόνημα τῶν Ἀθηναίων οὐχ ἥττηται. Σύνθημα δὲ τοῦ πολέμου παῖδας καὶ τὰ φίλτατα ποιησάμενοι καὶ τὸ ταῦτα διασώσασθαι, ἐς τὴν ἀντίστασιν συνταττώμεθα, θεοὺς ἐφόρους ἀρωγοὺς ἐπικαλεσάμενοι.

 

Η τύχη επίσης πρέπει να είναι με εμάς. Επειδή ο αγώνας μας είναι δίκαιος, αντιστεκόμαστε σε αυτούς που χωρίς λόγο μας αδίκησαν, και το θείο παίζει τον παρακάτω ρόλο στις ανθρώπινες υποθέσεις, ότι δηλαδή πρόθυμα ανακουφίζει την δυστυχία και αποκαθιστά όσους έχουν υποφέρει. Είναι μία ευγενική μοίρα το να επεκτείνουμε την δόξα της πόλης μας, να γίνουμε εμείς οι ίδιοι ένα παράδειγμα για τους Έλληνες του θάρρους και της αγάπης της ελευθερίας, και να κερδίσουμε τώρα και στο μέλλον μία αθάνατη φήμη ανάμεσα στους ανθρώπους, αποδεικνύοντας ότι, ακόμη και στην καταστροφή, η αποφασιστικότητα των Αθηναίων δεν λυγίζει. Το σύνθημα στην μάχη ας είναι τα παιδιά μας και ό, τι είναι πιο αγαπητό σε μας και, για να τα σώσουμε, ας ξεκινήσουμε όλοι μαζί για την μάχη, καλώντας του θεούς που μας προστατεύουν και μας βοηθούν.

Μετά τους Ερούλους

Η μεγάλης έκτασης καταστροφή από την τελευταία επιδρομή των Ερούλων ανάγκασε τους κατοίκους της Αθήνας να εγκαταλείψουν τον οχειρωματικό περίβολο της κλασικής πόλης που μόλις πρόσφατα είχαν επιδιορθώσει και επεκτείνει (“βαλεριάνειο τείχος”) και να κατασκευάσουν πρόχειρα ένα νέο, το οποίο περίκλειε μια πολύ μικρότερη έκταση της ρωμαϊκής πόλης γύρω από τον λόφο της Ακρόπολης (“υστερορωμαϊκό τείχος”). Το νέο τείχος ξεκινούσε από την Ακρόπολη, ακολουθούσε την Παναθηναϊκή Οδό και κατέληγε στη βόρεια πλευρά της Στοάς του Αττάλου. Περιελάμβανε την Βιβλιοθήκη του Αδριανού, την Αγορά του Καίσαρα και του Αυγούστου, καθώς επίσης το Ηρώδειο και το Διονυσιακό Θέατρο, αλλά άφηνε εκτός την Αρχαία Αγορά και την Αδριάνεια επέκταση της αρχαίας πόλης. Ήδη από τα χρόνια του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου (306-337) η πόλη θα εμφανίσει πάλι σαφείς ενδείξεις υλικής και πνευματικής ανάκαμψης.  

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

  • Armstrong, D. “Gallienus in Athens, 264” Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 70 (1987), σελ. 235-58
  • Camp, J.M. Οι αρχαιότητες της Αθήνας και της Αττικής, Αθήνα 2009
  • Jones, C.P. “Further Fragments of Dexippos” 
  • Mallan, Chr., Davenport, C. “Dexippus and the Gothic Invasions: Interpreting the New Vienna Fragment (Codex Vindobonensis Hist. gr. 73, ff. 192v-193r)” Journal of Roman Studies 105 (2015), σελ. 203-226
  • Martin, G. Dexipp von Athen. Edition, Übersetzung und begleitende Studien, Tübingen 2006
  • Millar, F.G.B. “P. Herennius Dexippus: the Greek world and the third-century invasions” Journal of Roman Studies 59 (1969), σελ. 12-29
  • Τσονιώτης, Ν. “Νέα στοιχεία για το υστερορρωμαϊκό τείχος της Αθήνας” στο Στ. Βλιζός (επιμ.), Η Αθήνα κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Πρόσφατες ανακαλύψεις, Νέες Έρευνες, Μουσείο Μπενάκη 4ο Παράρτημα, Αθήνα 2008, σελ. 55-74