Το ελληνικό παρελθόν

Η Κόρινθος, μια πόλη με δυο θάλασσες (bimaris Corinthus, Οράτιος Ωδή 1.7.2, πρβλ. Οβίδιο Met. 5.407), ανοίχτηκε από την αρχαϊκή περίοδο στη Δύση και πρωτοστάτησε στην ίδρυση αποικιών. Πόλεις όπως η Κέρκυρα και οι Συρακούσες υπερηφανεύονταν ότι είχαν την Κόρινθο μητρόπολή τους.

Ο πλούτος αλλά και η πολιτισμική της αίγλη ήταν περίφημα ήδη από νωρίς: δείγματα κορινθιακής κεραμικής βρίσκονται διεσπαρμένα σε ολόκληρη τη Μεσόγειο (8ος αιώνας κ.εξ.), Κορίνθιοι επινοούν τον μελανόμορφο ρυθμό για την διακόσμηση των αγγείων (625-600 π.Χ.), ενώ ο ναός του Απόλλωνα αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα παραδείγματα δωρικού ρυθμού στη μνημειακή αρχιτεκτονική. Την εποχή αυτή της ακμής, που συμπίπτει με την τυραννία των Κυψελιδών (Κύψελος – Περίανδρος), τα Ίσθμια, οι αγώνες προς τιμήν του Ποσειδώνα, αποκτούν πανελλήνια ακτινοβολία.

Η στρατιωτική, οικονομική και πολιτιστική άνοδος της γειτονικής Αθήνας αναπόφευκτα περιόρισε την κυριαρχία της Κορίνθου, η οποία δεν ανέκτησε κατά την κλασική περίοδο την αρχαϊκή της υπεροχή. Αν και με το πλευρό των νικητών στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, γρήγορα υποτάχθηκε στους Μακεδόνες.

Στη γεμάτη ένταση εποχή των διαδόχων, η Κόρινθος εντάσσεται στην Αχαϊκή Συμπολιτεία (243 π.Χ.) η οποία διάγει μέρες δόξας επί Αράτου. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία, μια ένωση των πόλεων της Αχαΐας, της Αργολίδας και της Αρκαδίας, είχε ένα στρατηγό, βουλή και συνελεύσεις, διάφορους αξιωματούχους και, από τον 2ο αιώνα και εξής, ομοσπονδιακά νομίσματα. Η Αχαϊκή Συμπολιτεία, όπως και άλλες αντίστοιχες διοικητικές μορφές, αποτελούσε μια προσπάθεια των μικρότερων πόλεων να πάρουν θέση στις σαρωτικές γεωπολιτικές αλλαγές που επέφερε η δημιουργία των μειζόνων ελληνιστικών κρατών.

 

εὐδαίμων ὁ Κορίνθιος, ἐγὼ δ’ εἴην Τενεάτης: Η καταστροφή της Κορίνθου από τον Λεύκιο Μόμμιο

Κάπου στα μέσα του 2ου αιώνα π.Χ., λέγεται ότι ένας κάτοικος της Μ. Ασίας ήθελε να μετακομίσει στην ακμάζουσα τότε Κόρινθο. Πριν το κάνει όμως αυτό, έπρεπε να μάθει και την άποψη των θεών γι’ αυτή τη σκέψη και έτσι, έκανε το προφανές για τα ήθη της εποχής, δηλαδή συμβουλεύθηκε ένα μαντείο. Η απάντηση του μάντη ήταν η ακόλουθη: ευτυχής ο Κορίνθιος, εγώ όμως θα γινόμουν Τενεάτης. Η Τενέα, όπως μας εξηγεί ο Στράβωνας που αναφέρει και αυτό το ανέκδοτο (8.6.22), ήταν κώμη της Κορίνθου η οποία διαφοροποιήθηκε πολιτικά από την πρωτεύουσά της και συντάχθηκε με τους Ρωμαίους. Σοφά, όπως αποδείχθηκε, διότι απέφυγε την καταστροφή.
Μετά την Πύδνα, όταν πλέον η ρωμαϊκή ισχύς και ο τρόπος διαχείρισης των ελληνικών πραγμάτων από τους Ρωμαίους ήταν εμφανείς στους Έλληνες, η σύγκρουση μεταξύ Αχαϊκής Συμπολιτείας και Ρωμαίων ήταν αναπόφευκτη. Το 146, στη θέση Λευκόπετρα στην περιοχή του Ισθμού, οι Ρωμαίοι με αρχηγό τον Λεύκιο Μόμμιο νίκησαν κατά κράτος την Συμπολιτεία. Η Κόρινθος υπέστη βαρύ το τίμημα της ήττας. Σύμφωνα με πληθώρα αρχαίων πηγών (βλ. π.χ. Στράβωνα, 8.6.23, 10.5.4, Παυσανίας 2.1.2, Πολύβιος 39.2, Αντίπατρος Σιδώνιος Anth.Gr. 9.151, Velleius Paterculus 1.31.1) η καταστροφή ήταν ολοκληρωτική: η πόλη λεηλατήθηκε και ισοπεδώθηκε και οι κάτοικοι πουλήθηκαν ως δούλοι. Ωστόσο, νεότεροι ερευνητές, όπως π.χ. ο Wiseman (1979, 492-6), βασιζόμενοι στα αρχαιολογικά ευρήματα αλλά και σε κάποιες γραμματειακές πηγές, θεωρούν ότι οι αρχαίοι συγγραφείς υπερβάλλουν ως προς το μέγεθος της καταστροφής. Το πιθανότερο είναι ότι η πόλη υπέστη μεν μια τεράστια καταστροφή, αλλά η ζωή δεν έσβησε∙ συνεχίστηκε από τους εναπομείναντες κατοίκους με όσα μέσα διέθεταν.

Η ίδρυση της ρωμαϊκής αποικίας της Κορίνθου από τον Ιούλιο Καίσαρα

Λίγο πριν τη δολοφονία του στις Ειδούς του Μαρτίου το 44 π.Χ., ο Ιούλιος Καίσαρας φαίνεται ότι είχε πάρει την απόφαση της ίδρυσης δύο αποικιών πάνω στα ερείπια των πόλεων που οι ρωμαϊκές δυνάμεις κατέστρεψαν την ίδια χρονιά: της Κορίνθου και της Καρχηδόνας.

Η Κόρινθος ιδρύθηκε ως Colonia Laus Iulia Corinthiensis. Οι νέοι άποικοι ήταν κυρίως Ρωμαίοι απελεύθεροι και βετεράνοι, αλλά σταδιακά και Έλληνες (πρβλ. Στράβωνα 8.6.23).

Γιατί όμως ο Καίσαρας επέλεξε να ανασυστήσει την Κόρινθο (πρβλ. Αππιανό, Pun. 136); Η απάντηση έγκειται στα οικονομικά συμφέροντα της Ρώμης στην Ανατολή και στην εξαιρετική θέση της Κορίνθου ως κόμβου διαμετακομιστικού εμπορίου μεταξύ Δύσης και Ανατολής.

Ήδη πολλούς αιώνες πριν τον Καίσαρα, όσοι διακινούσαν εμπορεύματα μεταξύ Ασίας και Ιταλίας ήθελαν πάση θυσία να αποφύγουν τα νότια της Πελοποννήσου και ιδιαίτερα τον Κάβο Μαλέα στα ανατολικά της Λακωνίας, καθώς εκεί γίνονταν συνεχώς ναυάγια. Εξού και η παροιμία «Όταν περάσεις τον Μαλέα ξέχασε το σπίτι σου» (πρβλ. Στράβωνα 8.6.20). Ξεφόρτωναν λοιπόν τα εμπορεύματα στην Κόρινθο, μεταφέρονταν από τη στεριά στο Λέχαιο και από εκεί έφευγαν για τη Δύση. Αντίστροφη, αυτή τη φορά από το νέο λιμάνι των Κεγχρεών ήταν η κίνηση για τα εμπορεύματα που κατευθύνονταν στην Ανατολή.

Η ρωμαϊκή αποικία της Κορίνθου: το forum

Η ρωμαϊκή αποικία της Κορίνθου: το forum
Η ρωμαϊκή αποικία της Κορίνθου σχεδιάζεται ώστε να εξυπηρετήσει διοικητικές ανάγκες, καθώς από το 27 αποτελεί πρωτεύουσα της ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαΐας, αλλά και να δηλώσει εμφατικά τη νέα, ρωμαϊκή της πλέον, ταυτότητα. Χαρακτηριστική είναι η οργάνωση του forum.
Το forum είναι το κέντρο της αποικίας. Από εκεί ξεκινά η κεντρική οδική αρτηρία της πόλης, ο cardo maximus, ο οποίος καταλήγει στο λιμάνι του Λεχαίου.
Η οργάνωση του forum της Κορίνθου δεν διαφέρει ιδιαίτερα από τα αντίστοιχα παραδείγματα στη Δύση: «ένας ναός σε πόδιο που δεσπόζει στα δυτικά και περιβάλλεται από στοές, δύο κτίρια του τύπου της βασιλικής στα ανατολικά και στα βόρεια (το 1 σε αξονική σχέση με τον ναό), ένας μεγάλος ανοικτός βωμός στο μέσο της πλατείας που ορίζει πιθανότατα το mundus, το Βήμα στο μέσο του Κεντρικού ανδήρου (απέναντι από την κεντρική είσοδο) και ένας μικρός, αλλά πλούσια διακοσμημένος ναός αφιερωμένος στην Αφροδίτη (Venus Genetrix) στο δυτικό άνδηρο. Κατά τη συνήθη πρακτική του φόρουμ λειτουργεί ως ένα κέντρο γύρω από το οποίο συγκεντρώνονται διάφορα συγκροτήματα κτιρίων δημόσιας ωφέλειας, όπως εμπορικές αγορές και θέρμες που εξυπηρετούσαν τον πληθυσμό της πόλης και τους επισκέπτες» (Ευαγγελίδης, 2007 427-8).
Τα Προπύλαια: Η είσοδος στο forum γινόταν μέσα από τα εντυπωσιακά προπύλαια – ακόμα και ο Παυσανίας, ο οποίος συνήθως προσπερνά στις περιγραφές του τα σύγχρονά του οικοδομήματα, θεωρεί σκόπιμο να τα περιγράψει (2.3.2). Τα προπύλαια του κορινθιακού forum είναι ενδεικτικά όχι μόνο της romanitas της Κορίνθου, αλλά και μιας αντίληψης σύμφωνα με την οποία το ελληνικό παρελθόν της πόλης δεν πρέπει να απεμποληθεί, αλλά να ενσωματωθεί στο ελληνικό παρόν. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι ο μνημειακός τους χαρακτήρας αποδόθηκε ήδη επί Αυγούστου. Στο σημείο λοιπόν που απέληγε η οδός Λεχαίου, οικοδομήθηκε μια ογκώδης, επιβλητική αψίδα. Η αψίδα στη ρωμαϊκή αρχιτεκτονική δεν συνιστά απλώς μια είσοδο, αλλά είναι μια κατασκευή μεστή συμβόλων: συνοψίζει τις αξίες στις οποίες θεμελιώνεται ο κόσμος για τους Ρωμαίους (pietas, clementia, virtus), αλλά και την πίστη στον αυτοκράτορα (βλ. Edwards, 1994, 263-308). Στην κορυφή αυτού του κατεξοχήν ρωμαϊκού οικοδομήματος είχαν τοποθετηθεί τα επίχρυσα τέθριππα του Ηλίου και του Φαέθοντα, θεοτήτων δηλ. που αναπόφευκτα παραπέμπουν στην ελληνική λατρευτική παράδοση. Οι ποικίλες συνδηλώσεις αυτού του μοναδικού οικοδομήματος που εισήγαγε τον επισκέπτη στο κέντρο μιας απ’ τις σημαντικότερες ρωμαϊκές μητροπόλεις της Ανατολής συμπληρώνονταν από τα ανάγλυφα στην εσωτερική πλευρά του κεντρικού ανοίγματος της αψίδας. Σ’ αυτά, φαίνεται πως προβαλλόταν έντονα η ρωμαϊκή επεκτατική ισχύς σε συνδυασμό με την ευσέβεια προς το θείο και την pax deorum: ο αυτοκράτορας θυσιάζει στους θεούς, ενώ βάρβαροι αιχμάλωτοι κατακτημένων λαών δηλώνουν την υποταγή τους (βλ. και Ευαγγελίδη, 2007, 403-4).
Το Βήμα: Το Βήμα επίσης υπενθυμίζει στον επισκέπτη τη ρωμαϊκή ταυτότητα της πόλης. Πρόκειται για ένα ορθογώνιο βάθρο, το οποίο βρισκόταν στο κέντρο του forum, απέναντι από τα Προπύλαια, όπου απέληγε η οδός Λεχαίου, αλλά και απέναντι από το μέσο της Νότιας Στοάς, όπου απέληγε ο δρόμος των Κεγχρεών. Η θέση του βήματος αποτελεί απόδειξη της συμβολικής του δυναμικής: από το βήμα γίνονταν όλες οι σημαντικές ανακοινώσεις, ακούγονταν διαγγέλματα, γίνονταν δίκες (Hoskins Walbank, 1997, 121).
Η ρωμαϊκή διασύνδεση είναι πέρα από εμφανής: σε μία επιγραφή (Corinth VII, iii, 322) το βήμα αναφέρεται ως rostra, δηλ. με το κατεξοχήν ρωμαϊκό του όνομα, το οποίο ανακαλεί τους Καρχηδονιακούς Πολέμους και παραπέμπει ευθέως στο βήμα του Forum Romanum, το οποίο κοσμείτο με έμβολα πλοίων (rostra). Εκτός όμως από το όνομα, σύμφωνα με κάποιους ερευνητές (π.χ. Scranton, 1951, 128-130) το κορινθιακό βήμα έχει αντίστοιχη αρχιτεκτονική διαμόρφωση με το αντίστοιχό του στην Ρώμη.
Σ’ αυτό το βήμα της Κορίνθου, στο οποίο συχνά θα αγόρευε ο Ρωμαίος ανθύπατος και διάφοροι δημόσιοι αξιωματούχοι, θα πρέπει να φανταστούμε και τον Απόστολο Παύλο να κατηγορείται από την ιουδαϊκή κοινότητα της πόλης και να απολογείται εν συνεχεία ενώπιον των ρωμαϊκών αρχών (βλ. Πράξεις 18.12: Γαλλίωνος δὲ ἀνθυπατεύοντος τῆς Ἀχαΐας κατεπέστησαν ὁμοθυμαδὸν οἱ Ἰουδαῖοι τῷ Παύλῳ καὶ ἤγαγον αὐτὸν ἐπὶ τῷ βήμᾳ …)

Η ρωμαϊκή αποικία της Κορίνθου: οι μείζονες ναοί του forum

Σε σύγκριση με την αγορά των ελληνικών πόλεων, το θρησκευτικό στοιχείο ήταν πολύ εντονότερο στο forum. Επιπροσθέτως, υπήρχε η τάση, τόσο στο κορινθιακό όσο και σε άλλα σύγχρονα fora, τα λατρευτικά οικοδομήματα να καταλαμβάνουν συγκεκριμένη περιοχή του forum και να μην είναι διεσπαρμένα. Συγκεκριμένα στην Κόρινθο, η area sacra βρίσκεται στα δυτικά του forum. Εκεί αντίκριζε κανείς δύο τεράστια περίστυλα τεμένη τα οποία περιέκλειαν ογκώδεις περίπτερους ναούς (βλ. αμέσως παρακάτω), ενώ σειρά μικρότερων πρόστυλων ναών, αφιερωμένων σε πλειάδα θεοτήτων, κοσμούσαν επίσης το δυτικό άνδηρο του φόρουμ (για τα ζητήματα αυτά βλ. Ευαγγελίδη 2007, 439-440).

 

 

6.1 Ο αρχαϊκός ναός του Απόλλωνα

Ο ναός του Απόλλωνα, ο οποίος χρονολογείται στα μέσα του 6ου αιώνα, δεν υπέστη μεγάλες καταστροφές το 146 και οι άποικοι αποφάσισαν να τον ενσωματώσουν στη θρησκευτική τοπογραφία της αποικίας. Στο πλαίσιο λοιπόν της ρωμαϊκής του χρήσης, προκειμένου να προσαρμοστεί στη νέα πολεοδομική αντίληψη του χώρου, να ανταποκριθεί στις ανάγκες των νέων κατοίκων της πόλης, αλλά και να εκφράσει συμβολικά τη νέα πραγματικότητα, ασφαλώς υπέστη τροποποιήσεις: προστέθηκε μια μνημειακή είσοδος στα δυτικά και στοές στη βόρεια και νότια πλευρά του. Οι αρχιτεκτονικές αυτές μεταλλάξεις πιθανόν συμβάδιζαν και με αλλαγές στον λατρευτικό προσανατολισμό του ναού.

Σύμφωνα με την παραδοσιακή ερμηνεία του σχετικού χωρίου του Παυσανία (2.3.6), στον ναό εξακολουθούσε να λατρεύεται ο Απόλλωνας. Η νεότερη αρχαιολογική έρευνα ωστόσο κατέδειξε ότι ο ναός αυτός στέγαζε δύο λατρείες. Εκτός από τη διττή λατρευτική χρήση του ναού, δεν διαθέτουμε περαιτέρω μαρτυρίες που να επιβεβαιώνουν το αντικείμενο της λατρείας. Πιθανόν, σύμφωνα με τη θεωρία της M. Hoskins Walbank (1994, 213), να στέγασε ακόμα και την αυτοκρατορική λατρεία, αρχικά προς τιμήν του Ιούλιου Καίσαρα και αργότερα προς τιμήν της Ιούλιας Γενίας (Gens Iulia). «Αν η θεωρία είναι σωστή, τότε η κορινθιακή λατρεία του Ιούλιου Καίσαρα αποτελεί μία από τις πρωιμότερες εκφάνσεις της αυτοκρατορικής λατρείας στον ελλαδικό χώρο. Αυτό δεν είναι τυχαίο, καθώς ο Καίσαρας δεν ήταν μόνο ιδρυτής της αποικίας, αλλά μάλλον πάτρωνας πολλών από τους πρώην απελεύθερους που απάρτιζαν τον πληθυσμό της.» (Ευαγγελίδης, 2007, 427).

 

6.2 Ο Ναός Ε

 

Πρόκειται για έναν ογκώδη ναό, που δεσπόζει στο τοπίο, καθώς κατασκευάστηκε σχεδόν 8μ. πάνω από την επιφάνεια του forum. Διακρίνονται δύο οικοδομικές φάσεις: κατά την πρώτη, επί Κλαυδίου, ο ναός ήταν πώρινος, περίπτερος εξάστυλος, δωρικού ρυθμού, ενώ, κατά τη δεύτερη, στα τέλη του 1ου ή στις αρχές του 2ου μ.Χ., ο αρχικός ναός αντικαταστάθηκε από έναν πολυτελέστερο, επίσης περίπτερο εξάστυλο, αλλά, αυτή τη φορά μαρμάρινο, κορινθιακού ρυθμού ναό.

Το αρχιτεκτονικό σχέδιο, η οργάνωση του χώρου, αλλά και η γλυπτή διακόσμηση του ναού (π.χ. η απεικόνιση της θεάς Ρώμης στα αετώματα) παραπέμπουν στον κατεξοχήν ρωμαϊκό προσανατολισμό του ναϊκού οικοδομήματος.

Η ταύτιση και αυτού του ναού δεν είναι βεβαία. Δύο είναι οι επικρατέστερες θεωρίες. Πρόκειται για:

(α) Το Καπιτώλιο της πόλης; Η θεωρία αυτή υποστηρίζεται από την M. Hoskins Walbank, η οποία επικαλείται το μέγεθος και τη μεγαλοπρέπεια της κατασκευής, την αξονική του θέση σε σχέση με το Βήμα και την Ιουλία Βασιλική

(β) Ναός της Ιουλίας Γενιάς; Η θεωρία αυτή υποστηρίζεται από τον C.K. Williams. Ο ερευνητής βασίζεται στη μαρτυρία του Παυσανία (2.3.1), σύμφωνα με την οποία υπήρχε ναός της αδελφής του Αυγούστου, Οκταβίας ὑπὲρ τῆς ἀγορᾶς. Επίσης ταυτίζει τον ναό με τον εξάστυλο που απεικονίζεται στις νομισματικές κοπές της πόλης και επιγράφεται GENT IULI.

Για μια λεπτομερή παρουσίαση των δύο θεωριών, βλ. Ευαγγελίδη, 2007, 388-391.

 

Η ρωμαϊκή αποικία της Κορίνθου: Οι βασιλικές

 

Η βασιλική αποτελεί συστατικό στοιχείο του ρωμαϊκού forum. Πρόκειται για ένα κτήριο κατεξοχήν ρωμαϊκό, το οποίο, με τη ρωμαϊκή επέκταση σε δύση και ανατολή, καθιερώθηκε στην αστική αρχιτεκτονική της Μεσογείου.

Είναι ένα κλειστό κτήριο, άλλοτε ελεύθερο, άλλοτε χτισμένο στο περιστύλιο της πλατείας του forum, αλλά συνήθως τοποθετημένο αξονικά στον κεντρικό ναό. Συνήθως δύο εσωτερικές κιονοστοιχίες χωρίζουν τον μεγάλο εσωτερικό χώρο σε δύο κλίτη.

Η βασιλική εξυπηρετούσε ποικίλες λειτουργίες: μπορούσε να στεγάσει τομείς της διοίκησης, να λειτουργήσει ως δικαστήριο, να φιλοξενήσει εμπορικές και οικονομικές συναλλαγές, να αποτελέσει κέντρο της αυτοκρατορικής λατρείας. Οι πολλαπλές χρηστικές δυνατότητες που παρείχε διασφάλισαν, από τη μια μεριά, τη δημοφιλία της και, από την άλλη, την κατά τόπους ποικιλομορφία του σχεδιασμού της – ανεξάρτητα από τις σαφείς οδηγίες που παρέχει ο Βιτρούβιος (De architectura, βιβλίο 5).

Στο Κορινθιακό forum είχαν κατασκευαστεί τρεις βασιλικές:

  • η Νότια Βασιλική, όπισθεν και νοτίως της Νότιας Στοάς
  • η Βόρεια Βασιλική ή Βασιλική Λεχαίου, ανάμεσα στην αψίδα των Προπυλαίων και στη ΒΔ στοά
  • η Ιουλία Βασιλική, στα ανατολική του forum∙ ονομάστηκε «Ιουλία» λόγω του συμπλέγματος των αγαλμάτων του Αυγούστου και των εγγονών του Γάιου και Λούκιου Καίσαρα που βρέθηκαν εκεί

Για μια αναλυτική περιγραφή βλ. Corinth computer project

http://corinth.sas.upenn.edu/

Βιβλιογραφία

Edwards, C.M. 1994, ‘The Arch over the Lechaion Road at Corinth and its Sculpture’, Hesperia 63, 263-308

Ευαγγελίδης, Β. 2007, Η Αγορά των πόλεων της Ελλάδας από τη ρωμαϊκή κατάκτηση ως τον 3ο αιώνα μ.Χ., Θεσσαλονίκη

Hoskins Walbank, M. E. 1994, ‘Evidence for the Imperial cult in Julio-Claudian Corinth’, στο Subject and Ruler: the cult of the ruling power in classical antiquity, A. Small (επιμ.), JRA Suppl. 17, 201-213

Hoskins Walbank, M.E. 1997, ‘The foundaton and planning of early Roman Corinth’, JRA 10, 95-130

Scranton, R.L. 1951, Corinth: Monuments in the Lower Agora and North of the Archaic Temple, vol.I, part. III, Princeton

Wiseman, J. 1979, ‘Corinth and Rome I: 228 BC- AD 267’, ANRW II.7.1, 1979, 438-548